Duurzame instandhouding van monumenten vraagt om maatwerk. Vaak wringt de wens om een monument energiezuinig te maken met de beschermde cultuurhistorische waarde van het pand. Wat is technisch mogelijk en wat is wenselijk? Wat laat de overheid toe? En wat is effectiever: kiezen voor een objectgerichte of een gebiedsgerichte aanpak? In een blogreeks van drie artikelen zoeken we naar antwoorden op deze vragen. In dit tweede artikel praat auteur Marieke van den Dungen met Jelle Rademaker van De Groene Grachten en met Han van der Zanden van OOM Advies, over hun tools om verduurzaming van cultuurhistorische panden inzichtelijk te maken.

"Als eeuwenoude grachtenpanden duurzaam kunnen worden, dan kunnen alle gebouwen dat”. Dat is de stelling van de stichting 'De Groene Grachten', die in 2012 is opgericht door Wubbo Ockels. Jelle Rademaker is als mede-oprichter een van de drijvende krachten achter De Groene Grachten. Om aan te tonen dat het verduurzamen van grachtenpanden een haalbare ambitie is, heeft de stichting samen met een aantal founding partners, zoals de gemeente Amsterdam, Stadsherstel Amsterdam en een aantal kennispartners, een zestal grachtenpanden aan de Nieuwe Prinsengracht duurzaam gerestaureerd.

Rademaker: “De kennis die hiermee is opgedaan, wordt gebruikt om monumenteigenaren te enthousiasmeren en activeren om zelf ook hun pand te verduurzamen”. Als hulpmiddel hiervoor werd 'De Groene Menukaart' ontwikkeld, die monumenteigenaren een compleet overzicht biedt van mogelijkheden voor verduurzaming van een historische pand. "Een historisch pand duurzaam maken, dat lijkt misschien ingewikkeld, maar dat hoeft niet zo te zijn".

De Groene Menukaart - Isolatie

Toolkit Energieduurzaamheid

Han van der Zanden en Hannah Schoch van OOM Advies ontwikkelden de ‘Toolkit Energiezuinigheid voor Historische bebouwing’, een handleiding met eenvoudige oplossingen om de energieprestatie van monumenten te verbeteren. Zij bouwden deze toolkit vanuit hun ervaring in de restauratie en herbestemming. De methode van de Toolkit gaat uit van het rendement, en begint dus met de zwakste schakel.

Samenhangende pakketten van maatregelen worden geboden die het monument respecteren en niet leiden tot gevolgschade. "In de regel is de zwakste schakel in de energiehuishouding van woonhuizen de kierdichting. Bij kierdichting moet in eerste instantie gedacht worden aan de kieren bij ramen en deuren. Afhankelijk van het type raam kunnen tochtwerende voorzieningen worden aangebracht. Bij sommige ramen, zoals draairamen, kan dit eenvoudig door het aanbrengen van tochtstrips. Bij schuiframen ligt dit complexer en is het zoeken naar geïntegreerde oplossingen", aldus Van der Zanden.

Door het in kaart brengen van de problematiek van bijvoorbeeld deze kierdichting en de bijbehorende mogelijke oplossingen ontstaat er een overzicht van de mogelijkheden die voor deze problematiek van toepassing zijn. Door dit voor alle schakels in de energiehuishouding van een monument of historisch pand te doen, ontstaat een toolkit waarmee zowel gemeente als opdrachtgevers meer grip krijgen op de mogelijkheden van verduurzamen van historische gebouwen. "Monumentenzorg is maatwerk, maar toch is de problematiek vaak gelijk", aldus Van der Zanden.

Schematische weergave van een koudebrug bij een plafond bij wandisolatie, Afbeelding OOM Advies

Energielabel

In de eerste maanden van dit jaar krijgen alle huizen een, zij het nog voorlopig, energielabel. Dit label, dat varieert van klasse A - zeer zuinig - tot klasse G - zeer onzuinig, moet mensen aansporen hun huis te verduurzamen. Voor monumenten is een energielabel niet verplicht, maar toch gaan monumenteigenaren steeds vaker op zoek naar energiezuinige maatregelen. Ook zij hebben behoefte aan meer comfort en lagere energielasten. Bovendien is hun pand in de toekomst daardoor beter verkoopbaar.

Pakket aan maatregelen

"In het verduurzamen van een historisch pand schuilt ook een risico. Bij historische panden wordt vaak de hoogst mogelijke duurzaamheid nagestreefd en te vaak gedacht in standaard (nieuwbouw) oplossingen. Dit kan leiden tot desastreuze gevolgen voor zowel de technische staat als voor het monumentale karakter van een gebouw", aldus Van der Zanden. Zo kan het volledig isoleren van een historisch pand wel een goede isolatiewaarde opleveren, maar kan het ook de oorzaak worden van condensatieproblemen, met schimmelvorming als gevolg. De toolkit is dan ook niet alleen gemaakt om te laten zien wat er allemaal mogelijk is, maar ook om aan te geven dat voor verschillende situaties verschillende pakketten van duurzaamheidsmaatregelen noodzakelijk zijn.

Van oplossingsgericht naar prestatiegericht

Bij de overheid zou het verduurzamen van monumenten op een andere manier gestimuleerd moeten worden. Nu wordt duurzaamheid gestimuleerd vanuit de maatregel. Voor het aanbrengen van bijvoorbeeld isolatie kan een monumenteigenaar subsidie verkrijgen, ook als dit niet de beste oplossing voor het monument is en het mogelijk zelfs schade kan veroorzaken. Indien de overheid duurzaamheid van cultuurhistorische panden wil stimuleren, dienen de subsidies in plaats van maatregelgericht beter prestatiegericht te worden toegekend. Zo zou men het verbeteren van het energielabel bijvoorbeeld kunnen subsidiëren.

Het Oude Bornhof als pilot voor het project Duurzame Monumenten Zutphen, fotografie OOM Advies

Stimuleren en activeren

De toolkit van OOM Advies en De Groene Menukaart van De Groene Grachten bieden een overzicht van alle mogelijkheden voor het verduurzamen van een historisch pand. Het is een hulpmiddel om eigenaren, belanghebbenden en overheden te stimuleren en te activeren om te verduurzamen. Genoemde mogelijkheden zijn bijvoorbeeld eenvoudige maatregelen zoals de al eerder genoemde kier- en naaddichting om tocht weg te nemen en zo het comfort te vergroten of reductie van het gasverbruik door gebruik van lage temperatuur verwarming. Maar ook de mogelijkheden en onmogelijkheden van gevelisolatie en isolerende beglazing worden uiteengezet. En dat hier vraag naar is blijkt uit het voornemen van De Groene Grachten om hun Menukaart uit te breiden voor heel Nederland.

Toolkit: een geschikt instrument voor duurzame monumentenzorg?

De toolkit van OOM Advies en De Groene Menukaart van De Groene Grachten tonen aan dat er voldoende mogelijkheden zijn om monumenten te verduurzamen zonder het monumentale of historische karakter van het pand aan te tasten. Toch waarschuwen beide partijen ervoor dat voor het verduurzamen van deze categorie gebouwen een goede adviseur noodzakelijk is om tot een optimaal en energiezuinig resultaat te komen. Een adviseur kan niet alleen wensen, eisen en mogelijkheden van het te verduurzamen pand in kaart brengen, maar ook helpen met het vergunningstraject en financiering.

Eerste blog in deze reeks 'Duurzame monumentenreeks: de gebiedsgerichte aanpak'

Foto bovenaan: Een aantal grachten aan de Nieuwe Prinsengracht, De Groene Grachten, Fotografie Cris Toala Olivares