Klimaatadaptatie gaat de effecten van klimaatverandering tegen en kan een bijdrage leveren aan een klimaatbestendig Nederland. De adaptatie is mogelijk door het aanleggen van klimaatbuffers. In het zesde en laatste deel van de artikelreeks komt klimaatadaptatie in de stad aan bod.

Het stadsklimaat wijkt wezenlijk af van het buitengebied. Verharde oppervlakken, stedelijke energiebronnen en de grotere hoeveelheid (fijn)stof zorgen voor een temperatuurverschil met het buitengebied tot 6°C. De verwachting is dat dit 'stedelijk hitte-eiland effect' de komende jaren tot een verschil van wel 10°C met het buitengebied kan oplopen.

Dit heeft grote gevolgen voor de leefbaarheid van onze steden en de gezondheid van haar inwoners. Tijdens periodes van 'hittestress' neemt arbeidsproductiviteit af, stijgt het sterftecijfer onder kwetsbare groepen als ouderen en leidt dit tot een toename van agressief gedrag. Ook voor diersoorten heeft dit gevolgen: nu al houden bepaalde vogelsoorten zoals de houtduif en de blauwe reiger regelmatig een tropische broedcyclus aan in de stad.

In het stedelijke gebied moet klimaatadaptatie vanwege de schaarse ruimte komen van relatief kleine projecten. Vegetatiedaken, begroeide gevels, stadsbomen, wadi's, waterpleinen en halfbestrating kunnen werken als klimaatbuffer. Ze bufferen regenwater waardoor pieken in de afvoer vermeden worden en zorgen voor verdamping wat opwarming vermindert. Bovendien vormen ze een biotoop voor dieren en planten in de stad.

Adaptatie
Het klimaat in de stad is te veranderen door toepassing en het juiste ontwerp van groen, water, gebouwen, stedelijke structuur en gedrag. Groen in openbare ruimte en parken, stadsbomen, groene daken en gevels verlaagt de temperatuur effectief en houdt water vast, zuivert lucht en biedt tevens een habitat voor diersoorten. Op een zonnige dag koelt een boom door evapotranspiratie met een vermogen van 20-30 kW, het vermogen van meer dan tien airco's.

Daarnaast verkoelt vegetatie ook passief, door beschaduwing van oppervlakken. Parken hebben een sterk verkoelende werking, waardoor de temperatuur tijdens een hittegolf tot wel 6 graden lager ligt in een park dan in het omliggende stedelijke gebied. Het verschil in temperatuur creëert een atmosferisch drukverschil, waardoor bij lage windsnelheden een verkoelende luchtstroom van park naar omliggend stedelijk gebied kan ontstaan.

Oppervlaktewater
Bij de inzet van water voor klimaatadaptatie is (bewegend) oppervlaktewater een goede keuze, omdat dit ook als waterbuffer en habitat fungeert. Temperatuurverschillen van zes graden direct boven het water worden gerealiseerd, maar doordat koude lucht zwaar is blijft zeker tijdens windstille hittegolven de kou boven het water hangen en is het effect op straatniveau beperkt.

Verneveling via bijvoorbeeld fonteinen heeft een effect van drie graden, waarbij de kleine waterdruppeltjes op de huid een aangename extra verkoeling kunnen verzorgen. In het middellandse zeegebied worden natte straten en natte daken ingezet voor verkoeling en beperking van stof. Japan heeft een traditie genaamd Uchimizu, waarbij straten ritueel besprenkeld worden met water voor verkoeling en goede relaties met de buren.

Voor gebouwen zijn er verschillende effectieve maatregelen: het verhogen van de albedo (weerkaatsingsvermogen: witte daken en gevels), begroeide daken en gevels, passieve ventilatie, passieve koeling, verdampingskoeling en thermische massa. Groene begroeide daken blijken een lagere temperatuur op te leveren dan witte daken. Gemiddeld is de piektemperatuur van een groen dak maar liefst 33 graden Celsius lager dan een zwart dak.

Op straatniveau wordt het effect pas merkbaar als een aanzienlijk percentage van de daken groen is. Voor de stedelijke structuur is het voorzien van ventilatie, oriëntatie op de wind en schaduw van belang. Het gedrag van stadsbewoners kan ook het klimaat beïnvloeden. Vermindering van gebruik van fijnstof- en hittebronnen hebben direct effect, denk aan een tijdelijke verlaging van de maximum snelheid op wegen. Voor kwetsbare groepen kan het uitvoeren een hitteplan directe schade als gevolg van hitte beperken.

Foto: Klimaatbuffer in Portland met informatiebord (bron: City of Portland, Oregon)

Projecten
Vanwege versnipperd eigendom en de vele betrokkenen is bij de realisatie van stedelijke klimaatbuffers een rol weggelegd voor particulieren, woningcorporaties, bedrijven, gemeenten en de waterschappen. De coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers heeft als voorbeeldproject een groene gevel gerealiseerd aan het kantoor van Vogelbescherming Nederland. Een tweede voorbeeldproject, voor de inrichting van een stedelijke openbare ruimte, is in ontwikkeling.

Portland Stormwater Management
Meer dan een derde van Portland's 4000 kilometer hoofdriolering is ouder dan 80 jaar. Omdat vervanging in de uitbreiding in het licht van klimaatverandering te kostbaar bleek, is gekozen voor groene infrastructuur om neerslagextremen uit het rioleringssysteem te houden.

Portland gebruikt groene straten en trottoirs, nieuwe parken, het afkoppelen van daken, begroeide daken, bomen en andere groene infrastructuur in om het water te managen en de waterkwaliteit te verhogen. Stedelijke waterlopen, bossen en wetlands verwerken het water zodat het rustig kan infiltreren.

De groene infrastructuur brengt natuur in de stad, en bevordert de fysieke en mentale gezondheid van bewoners, verhoogt vastgoedwaarde, bespaart energie en water, en bespaart geld op dure ondergrondse infrastructuur. Portland staat bekend als een van de groenste en duurzaamste steden ter wereld.

Foto: Vegetatiedak op de stadsbibliotheek Rotterdam (bron: Rotterdam Climate Initiative)

Rotterdam Climate Initiative
Een voorbeeld van gezamenlijke aanpak van klimaatadaptatie is het Rotterdam Climate Initiative. Hierin werken de gemeente, het havenbedrijf, de Milieudienst en bedrijven samen om Rotterdam in 2025 geheel klimaatbestendig te maken en 50% CO₂-uitstoot te reduceren.

Verschillende programma's gericht op energie, water en groen resulteren in stimulatie van drijvend bouwen tot groene daken en het sluiten van CO₂-kringlopen. De aanleg van groene daken wordt gesubsidieerd door de gemeente Rotterdam en de waterschappen met een bedrag van 30 euro per vierkante meter dak. Dit leidde in 2012 tot de aanleg van 100.000 vierkante meter groen dak, met een ambitie van 160.000 vierkante meter voor 2014.

Groen infodak (bron: Gemeente Rotterdam)

Ook wordt een serie verdiept gelegen waterpleinen aangelegd in dichtbebouwde delen van de stad waar waterbuffering wordt gecombineerd met speelplekken, dynamische waterbassins en groen. In droge tijden doen de pleinen dienst als speel-en sportplaats. Ook bij kleine en middelgrote buien stroomt er geen water naar het plein toe. Slechts bij grote buien wordt het schone deel van het water overgestort naar het waterplein. Als de regen voorbij is en de singels weer op niveau zijn kan het plein leegstromen richting singel.

Dakpark
Een mooi voorbeeld van een stedelijke klimaatbuffer is het Dakpark in Rotterdam. Dit publiek-private project is een voorbeeld van dubbel ruimtegebruik en combineert een hoofd waterkering, grote commerciële ruimtes, een parkeergarage en een leidingenstraat voor de stadsverwarming.

Foto: Dakpark in aanleg (bron: Gemeente Rotterdam)

Hier bovenop wordt een nieuw stadspark aangelegd van een kilometer lang, 80 meter breed en 9 meter hoog, met een ruim grond- en substraatpakket, waterpartijen, een mediterrane kas en volgroeide bomen. Na enig oponthoud door onvoorziene problemen door de staat van onderhoud van de leidingenstraat is het grootste gedeelte van het park in juli geopend en wordt het complete project naar verwachting eind dit jaar opgeleverd.

De artikelen in deze reeks belichten elk een landschapstype en de mogelijkheden voor klimaatadaptatie. Hieronder vindt u de vorige artikelen in deze reeks:
Klimaatadaptatie deel 1, gepubliceerd op 13 juni 2013
Klimaatadaptatie deel 2, rivieren: gepubliceerd op 27 juni 2013
Klimaatadaptatie deel 3, ijsselmeer: gepubliceerd op 11 juli 2013
Klimaatadaptatie deel 4, waddenzee: gepubliceerd op 9 september 2013
Klimaatadaptatie deel 5, noordzeekust: gepubliceerd op 27 september 2013

Meer informatie is te vinden op de website van klimaatbuffers.

Auteur: Joep van der Veen, architect, stedenbouwkundig ontwerper en onderzoeker bij Bokkers van der Veen Architecten & Planners.

Foto bovenaan: Portland's groene straten (foto: City of Portland, Oregon)